Narzędzia Ptolemeusza

Omawiane w tym artykule zagadnienia matematyczne nieraz już gościły na łamach naszego czasopisma, ale tym razem omówimy je z nieco innej kosmicznej perspektywy. Zapraszamy do matematycznych podróży pomiędzy planetami.

Występujący w tytule uczony to Ptolemeusz, a właściwie Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 100 – ok. 168 r. n.e.) żyjący w Aleksandrii. Z pochodzenia był Grekiem, jednak Aleksandria, w której mieszkał i pracował, należała w tych czasach do Imperium rzymskiego. Zajmował się astronomią, geografią i matematyką.

W swoim dziele zatytułowanym „Almagest”, poświęconym w całości astronomii, zawarł całą dotychczas znaną wiedzę na jej temat. Był zwolennikiem geocentrycznego układu planet. W modelu geocentrycznym Ziemia stanowiła środek dla ośmiu koncentrycznych sfer z umieszczonymi na nich planetami, słońcem, księżycem i gwiazdami. Planety dodatkowo poruszały się po małych okręgach zwanych epicyklami. Podstawową zaletą tej koncepcji było to, że pozornie chaotyczne do tej pory ruchy ciał niebieskich mogły być obliczone, a ich położenie mogło zostać przewidziane z dość dużą dokładnością. Ptolemeusz zdawał sobie jednak sprawę z wadliwości tego modelu. Księżyc w jego modelu poruszał się takim ruchem, że widziany z Ziemi musiałby być dwa razy większy.

Swoją wiedzę geograficzną opisał w ośmiu księgach. W skład tych ksiąg wchodzą mapy świata. Ptolemeusz przyjmował, że Ziemia ma kształt kuli. Dla nas interesującą może być mapa terenów między Dunajem a Morzem Bałtyckim, czyli tereny środkowej Europy. Widoczne są na niej między innymi: linia brzegowa Bałtyku, rzeka Wisła, rzeka Świna i kilkanaście miejscowości o łacińskich nazwach. Niektórzy historycy i archeolodzy uważają, że miejscowości te to zalążki – osady, gdzie powstały miasta, którym nawet nadawał nazwy: Kalisia (Kalisz), Karrodunon (Kraków) czy Askaukalis (Bydgoszcz). Niestety dzisiaj są też tacy historycy i archeolodzy, którzy uważają, że miejscowości występujące na mapach Ptolemeusza nie mają nic wspólnego z dzisiejszymi polskimi miastami.

Zaskakująca jest dokładność tych map, chociażby dlatego, że ich autor nigdy nie gościł na tych terenach. Swoją wiedzę czerpał z opowieści kupców, którzy zapuszczali się na te tereny, gdyż tędy właśnie przebiegał między innymi bursztynowy szlak. Innym źródłem informacji były mapy wykonane przez rzymskich legionistów, uczestniczących w wyprawach wojennych na te tereny. Z tej historii powróćmy jednak do matematyki.

>>powrót